Maquette van Hoorn
Anno Domini 1650
Frans Kwaad
De geschiedenis van de maquette in het kort
In 1981 nam Jack Buiten het initiatief om een maquette op
schaal 1:300 te maken van Hoorn in de tijd rond 1650. Buiten
baseerde zich daarvoor op de stadsplattegrond van Hoorn van Blaeu uit
1649 en op andere bronnen.
In 1987 was de maquette gereed. De afmeting was ca. 5 bij 6 m.
Hij werd opgesteld in de Noorderkerk en voorzien van een klank- en
lichtspel
met een toelichtend programma over de geschiedenis van Hoorn. De
officiële
ingebruikname door burgemeester Janssens op 31 mei
1987 ging gepaard met een optocht in historische kledij door de stad.
Bij de openstelling is een boekje verschenen over de maquette. Klik hier om het
boekje te lezen.
In 1991 werd de audiovisuele apparatuur behorend bij de maquette uit
de Noorderkerk gestolen. De maquette werd vervolgens ontmanteld en
opgeslagen.
In 1994 werd het Museum van de Twintigste Eeuw het nieuwe onderkomen
van de maquette. Daartoe werd de maquette voorzien van een nieuw
audiovisueel
programma.
Klik hier
voor de tekst.
In december 2010 was de maquette voor het laatst te zien in het Museum
van de Twintigste Eeuw. Met het Westfries Museum werden plannen
ontwikkeld
om de maquette in de kelderruimte van het museum te plaatsen met een
nieuwe
audiovisuele presentatie. Daartoe werd de maquette door Marchel de
Bruijn
geheel opgeknapt. In 2012 was de restauratie gereed.
In 2013 werd tijdens de voorjaarsledenvergadering van Oud Hoorn in
de Oosterkerk de maquette in langdurige bruikleen overgedragen aan het
Westfries
Museum. Burgemeester Onno van Veldhuizen stelde een paar dagen later de
maquette weer open voor het
publiek. Bij die gelegenheid marcheerde de Amsterdamse Schutterij door
de stad.
Jack
Buiten
Jack Buiten - de
initiatiefnemer en bouwer van de
maquette
Het idee voor de maquette is afkomstig van Jack Buiten.
Tijdens een zestienjarige loopbaan in de Verenigde Staten had Buiten
ervaring opgedaan in het 'kleine bouwen', toen hij werkzaam was bij een
bouwkundig ontwerpbureau van een oliemaatschappij. In 1976 terug in
Nederland, werd het bouwen van maquettes zijn professionele hobby. Hij
maakte o.a. enkele maquettes van belangrijke Hoornse gebouwen voor het
Westfries Museum. Het was een grote wens van hem om een maquette van de
hele binnenstad van Hoorn te maken. In 1981 begon hij daarmee. Hij nam
daarbij de vogelvluchtplattegrond van Blaeu uit 1649 als uitgangspunt
maar gebruikte ook andere bronnen, zoals andere stadsplattegronden,
historische afbeeldingen en opmetingen aan het nog bestaande
stratenplan van Hoorn en aan nog bestaande gebouwen. Al snel bleek, dat
hij het werk niet in zijn ééntje kon klaren. Hij zocht en
kreeg via een oproep in het Kwartaalblad van de Vereniging Oud Hoorn
medewerking van een groepje enthousiaste vrijwilligers.Vanaf 1982
werkten er acht vrijwilligers onder leiding van Buiten aan het
project. Het werk werd verricht op de zolder van Bob Habes aan de Gouw
in Hoorn. De maquette is voornamelijk vervaardigd uit hout en bestaat
uit 16 delen. De afmetingen zijn ca. 5 bij 6 m. In 1987 was de maquette
klaar en werd hij opgesteld in de Noorderkerk aan het Kleine Noord in
Hoorn.
De maquette
Begeleiding
en
financiering
van
de
bouw
In augustus 1981 werd de
Stichting Stadsplan Hoorn Anno 1650 opgericht. Uit de statuten:
"De stichting heeft ten doel de
belangstelling voor het roemrijke verleden van de Stad Hoorn te
bevorderen en een bijdrage te leveren aan het behoud van de oude
Hoornse binnenstad, een en ander door middel van het bouwen en
tentoonstellen van een maquette van de stad Hoorn Anno 1650."
De kosten van de maquette werden begroot op 75.000 gulden. In 1983
ontwikkelde de Stichting
Stadsplan een aantal initiatieven om
de kosten van de maquette te kunnen financieren. Een ludieke
actie in 1983 die aardig wat heeft opgebracht, was het 'verpachten' van
panden op de maquette. Eerst werden bij opbod 28 topstukken geveild.
Het bieden betrof de hoogte van de jaarlijkse pachtsom en het aantal
jaren dat men de pacht wilde betalen. Vervolgens konden voor 22,50
gulden per stuk
de overige ca. 2000 panden op de maquette worden gepacht. Men werd
daardoor 'poorter' van Hoorn, en kreeg een fraai gekalligrafeerde
oorkonde
(Bewijs van erfpacht) en
een genummerde fles Hoorn-Blaeu wijn. Deze actie had in november 1983
al
12.000 gulden opgebracht. De 28 topstukken op de maquette waren
bouwwerken die natuurgetrouw, in
ieder geval herkenbaar, op de maquette waren nagebouwd. Dit waren de
bouwwerken die met name worden genoemd in het kader rechtsonder op de
plattegrond van Blaeu. Andere acties waren de verkoop van beugelflesjes
Markerwaardwater en kortingskaarten voor verschillende bedrijven in
Hoorn. Na aandacht in het TV-programma "Van gewest tot gewest" kwam
meer geld binnen, o.a. het Anjerfonds en de Kerkmeijer de Regtstichting
schonken een flinke som. Een totaaloverzicht van alle
financieringsbronnen tot 1987 is niet meer voorhanden. In 1987 was de
maquette klaar en werd hij
opgesteld in de Noorderkerk. In het eerste jaar werd 11.000 gulden aan
entreegelden ontvangen. In 1991 werd de audiovisuele apparatuur
gestolen. De onverzekerde schade beliep 22.000 gulden. Toen zag het er
enkele jaren somber uit voor de maquette. Bestuurlijk liep ook niet
alles op rolletjes in de Stichting Stadsplan. De maquette werd
weggehaald uit de Noorderkerk en opgeslagen, voor drie jaar zoals zou
blijken. Het hele project leek een roemloze dood te sterven. Maar
gelukkig stelde de gemeente Hoorn in 1994 4.000 gulden beschikbaar. Ook
de Lions Club doneerde een aanzienlijk bedrag. In 1994 werd het Museum
van de Twintigste Eeuw het nieuwe onderkomen
van de maquette. In voorjaar 1996 ging, op verzoek van het bestuur van
Stichting Stadsplan Hoorn Anno 1650, de ledenvergadering van Oud Hoorn
akkoord met overname van de maquette door Oud Hoorn. In voorjaar
1997 werd de naam van de stichting notarieel veranderd in Stichting
Maquette Oud Hoorn. Sindsdien is de bestuurssamenstelling van de
stichting gelijk aan die van Vereniging Oud Hoorn. In 2007 ontving De
Vereniging Oud Hoorn een legaat van mevrouw Nel Groefsema-Molenaar. In
2010 begon de restauratie door Marchel de Bruijn. Het legaat van
mevrouw Groefsema-Molenaar stelde Oud Hoorn in staat om de
restauratiekosten van de maquette voor haar rekening te nemen. Tevens
kon vanuit het legaat een forse financiële bijdrage geleverd
worden aan de nieuwe audiovisuele presentatie. In 2012 was de
restauratie gereed en in 2013 is de maquette
in bruikleen overgedragen an het Westfries Museum en daar
tentoongesteld
voor het
publiek. Partijen die dit financieel hebben gesteund, zijn naast de
Vereniging Oud Hoorn, de BankGiroLoterij, de provincie Noord-Holland,
de gemeente Hoorn, de Rabobank Hoorn West-Friesland Midden, het ANWB
Fonds, Hendrick Muller Vaderlandsch Fonds en Jack Buiten.
Verhuizing
van de Gouw naar de Noorderkerk in 1987
Aankondiging van de
verpachting in 1983
Gedicht
door
Jan
Piet
van
der
Knaap
bij
de
veiling
van
de
panden
op
de
maquette
in
1983
Bewijs van erfpacht van het
pand Slapershaven 3
Onthulling van de maquette op
Zondag 31 mei 1987
De onthulling van de maquette vond plaats tijdens een feestelijke
zondagmiddag met tal van buitenactiviteiten, waaronder een historische
optocht door de stad en eindigend met een maaltijd in
zeventiende-eeuwse stijl op de Veemarkt. Er was een heel draaiboek voor
de middag en avond gemaakt, dat hier is in te
zien.
In chronologische volgorde omvatte het programma de volgende onderdelen:
12-14 uur: Voorbereiding van de feestmiddag op de Veemarkt, zoals de
opbouw van kramen voor diverse standhouders
12.30 uur: Omkleden in de Noorderkerk voor de historische optocht
door de stad
14.00 uur: Bij de Noorderkerk opvangen van deelnemers aan de
optocht, zoals Trompetterkorps 'De Koggeruiters', Blokkerse Dansgroep,
De heks op de kar, Visserslui, Schermschool Van der Berg, Zieken en
melaatsen van de LOTUS-groep van het Rode Kruis, Schout en zijn
rakkers, Kooplui van de Verenigde Spaarbank, Beestenboel en individuele
deelnemers in historisch costuum
14.00 uur: Vertrek van de deelnemers aan de optocht van de
Noorderkerk naar de Bierkade
14.40 uur: Start van de historische optocht door de stad volgens
de route Bierkade, Appelhaven, Nieuwendam, Korenmarkt, Grote Oost, Waag
(stop), Rode Steen, Kerkstraat, Kerkplein, Nieuwstraat, Gouw, Gedempte
Turfhaven, Veemarkt
14.30 uur: In de Noorderkerk: ontvangst van genodigden voor de
onthulling van de maquette
14.45 uur: Onthulling van de maquette door Burgemeester Mr.
P.M.P.G. Janssens die door een blauwpapieren wand zal treden die de
tijdgrens symboliseert tussen het heden en het jaar 1650
15.00 uur: Start van het audiovisuele programma bij de maquette
15.20 uur: Einde van het programma in de Noorderkerk; via de
'Armenkerk' gaat men naar buiten om op de Veemarkt de historische
optocht te zien arriveren
15.30 uur: Start van een groot aantal aktiviteiten, demonstraties en
optredens op de
Veemarkt, waaronder schiemanswerk, het krombranden van planken voor de
bouw van schapen, en:
15.40 uur: Heksenberechting
16.15 uur: Opvoering door de toneelgroep Sanderijn van de klucht
'Lippyn' over het 17e eeuwse leven
18.00 uur: De kok begint het vlees te roosteren aan het spit
18.30 uur: Aanvang van een maaltijd in 17e eeuwse stijl voor 200
gasten, omlijst
door muziek van de muziekschool en toneelgroep Sanderijn
20.00 uur: Sluiting van het programma door de voorzitter van de
Stichting Stadsplan Hoorn Anno 1650
De historische
optocht in 1987
Historisch
gezelschap
met
stadsomroeper
op
de
Veemarkt
in
1987
Zeventiende-eeuwse
maaltijd
op
de
Veemarkt
in
1987
Intermezzo - Hoorn in Japan
Er was ook belangstelling uit Japan voor Hoorn en de maquette in
verband met de bouw van replica's op ware grootte van een aantal 17e
eeuwse Hoornse panden in een themapark (Holland Village) bij de
Japanse stad
Nagasaki. Van Hoornse zijde werd de bouw in Japan begeleid door Jan van
der
Heijden en Arie Boezaard. Op hun aandringen zijn zelfs een aantal
voorgevels 'op vlucht' gezet (vooroverhellend). In mei 1987 bezocht een
groep van negen Japanse journalisten de maquette.
De achtergrond van de Japanse belangstelling is, dat bij Nagasaki het
kunstmatige eiland Deshima ligt, vanwaar Nederlanders in
de 17e eeuw (de VOC) als enige niet-Japanse natie handel mochten
drijven
met Japan. Japan leverde in die tijd veel zilver aan Nederland, in de
periode 1640-1649 voor een waarde van 15 miljoen gulden (Gaastra,
2002). Zie voor meer informatie over Deshima de sites:
Deshima
in de baai van Nagasaki, ooit de kleinste 'kolonie' van Nederland
Nederlanders in Japan
1641-1853
Hoornse
panden op ware grootte nagebouwd bij
Nagasaki in Japan, geopend op 21 maart 1987. Ze staan er nog.
Van
1994-2010
stond
de
maquette
opgesteld
in
het
Museum
van
de
Twintigste
Eeuw
aan
de
Bierkade
Van
2010-2012 werd de maquette gerestaureerd door Marchel de Bruijn
Overdracht aan het Westfries
Museum op 17 april 2013
Op 17 april 2013 is de maquette door de Vereniging Oud Hoorn in
bruikleen overgedragen aan het Westrfries Museum. Bij die gelegenheid
marcheerde de Schutterij van Amsterdam door de straten van Hoorn.
Optocht van de Amsterdamse
schutterij in 2013
Kanonschot door de schutterij
bij de overdracht van de maquette aan het Westfries Museum in 2013
Bekrachtiging van de
overdracht in bruikleen op 17 april 2013 door de heren E. Ottens
(Vereniging Oud Hoorn)
en A. Geerdink (Westfries Museum) in aanwezigheid van Hoorn's
kroniekschrijver Velius
Opstelling van de maquette in het
Westfries Museum
Op de
volgende webpagina's van het Westfries Museum is de maquette in
beeld en geluid te bewonderen:
Maquette
Hoorn
1650
terug
in
volle
glorie
Maquette
Hoorn 1650
Maquette
Hoorn 1650 in restauratie
Hieronder
enkele
fotos'van
de
maquette.
De
maquette,
opgesteld
in
het
Westfries
Museum
te
Hoorn
(het
noorden
is
onder)
De
Vollerswaal en de Turfhaven, bovenaan de Grote Kerk (foto F. Kwaad)
De Grote
Kerk, het Sint Agnietenklooster (linksvoor) en het Sint
Geertenklooster (rechtsvoor) (foto F. Kwaad)
De
Koepoort met de Achterstraat, het Nieuwland en het Kippenbruggetje naar
het Munnickenveld (foto F. Kwaad)
De
Pakhuisstraat en het "Fabricks huys" (g op de plattegrond van Blaeu)
(foto F. Kwaad)
De
Karperkuil (foto F. Kwaad)
De Oude Oosterpoort en het Kleine Oost (Tusschen d'Ooster-poorten)
(foto F. Kwaad)
De Nieuwe Oosterpoort (foto F. Kwaad)
De Noorderpoort (foto F. Kwaad)
Hieronder twee luchtopnamen van Hoorn.
Veel is hetzelfde gebleven.
Luchtopname
van
Hoorn
uit
1970
(het
noorden
is
linksboven)
(Bron
Westfries
Archief)
Luchtopname
van
Hoorn
uit
1973 (het noorden is boven) (Bron Westfries Archief)
De historische betrouwbaarheid
van de maquette
Het is de bedoeling van de maquette om aanschouwelijk te
maken, hoe Hoorn eruitzag in de tijd rond 1650. Hoe betrouwbaar of
waarheidsgetrouw is deze aanschouwelijke voorstelling? De maquette is
uiteraard niet betrouwbaarder dan de plattegrond van Blaeu waarop hij
voornamelijk is gebaseerd. Er is wel een belangrijk verschil tussen de
maquette en de plattegrond. Op de plattegrond springt direct het
stratenplan in het oog. Langs de straten zijn lange rijen identieke
huisjes getekend. Door hun eenvormigheid vallen deze niet op. Op de
maquette, daarentegen, wordt het beeld juist gedomineerd door de
talloze huizen. De maquette is zo opgesteld in het Westfries Museum,
dat hij alleen vanaf de
landzijde is te bekijken. Je kunt er niet omheen lopen en je kunt er
niet bovenop kijken. De aanwezigheid en de loop van de straten is
daardoor minder duidelijk te onderscheiden dan op de plattegrond. Ze
worden deels gemaskeerd door de huizen. Van de maquette gaat de
suggestie uit, dat we de straatwanden of gevelrijen kunnen zien, zoals
ze in
1650 door de
tijdgenoten werden gezien als ze door Hoorn liepen. Deze suggestie is
misleidend. Immers, slechts 28 panden en bouwwerken worden met name
genoemd en waarheidsgetrouw afgebeeld op de plattegrond van Blaeu. De
overige huizen worden allemaal gelijk aan elkaar weergegeven. Zij zijn
zeker geen realistische weergave van de aanblik van de straten in 1650.
Het is zelfs niet zeker, of het aantal huizen bij benadering juist is.
Er staan ca. 2000 panden op de maquette (en op de plattegrond?). Het
aantal inwoners van Hoorn in 1650 was ca. 14.000 (bron?). Dat zou dus
neerkomen op zeven inwoners per huis. Is dat een reëel aantal?
De
huisjes
op
de
maquette
met
17e
eeuwse
fantasiegevels.
Echte
17e
eeuwse
gevels
hebben
kruiskozijnen,
regenlijsten
e.d.
Daarvan
staan
er
nog
een
flink
aantal
in
de
binnenstad
van
Hoorn
zoals
hieronder:
Nieuwe
Noord
45
(foto
F.
Kwaad)
Kuil 32 (foto F. Kwaad)
In het boekje
over de maquette wordt het volgende gezegd over de betrouwbaarheid. Bij
het maken van het grondplan van de maquette heeft Buiten gebruik
gemaakt van de eerste kadastrale kaart van Hoorn uit 1832 (opgemeten in
1823 door landmeter van Diggelen). Voorts werden andere historische
vogelvluchtkaarten en oude afbeeldingen van gedeelten van de stad en
afzonderlijke gebouwen geraadpleegd. Ook werden schetsen gemaakt van
gebouwen die er in 1650 al waren en er nu nog steeds zijn. Maar lang
niet alle details waren te achterhalen. Vooral de gewone huizen die op
historische kaarten, zoals die van Blaeu, altijd uniform worden
afgebeeld, waren moeilijk waarheidsgetrouw na te bouwen. Het is
duidelijk dat de maquettebouwers genoodzaakt waren om knopen door te
hakken en daarbij soms ongewild de eigen fantasie een rol moesten laten
spelen. Buiten hield er daarom rekening mee, dat wanneer er nieuwe
gegevens opduiken sommige onderdelen van de maquette gewijzigd moeten
worden.
Hieronder enkele kijkjes in de stad Anno 1650 (foto's van Helene de
Bruijn):
Grote
Kerk
Statenlogement
en
Ceciliakapel
Sint
Jansgasthuis
en
klokkentoren
Pietersdalklooster
Stadhuis
op
de
Rode
Steen
Waarom het jaar 1650?
Groei, bloei,
verval
en herstel van Hoorn
De oudste bewoningssporen van Hoorn
zijn tot dusverre aangetroffen op vier meter diepte onder het plaveisel
van de Rode Steen. Ze dateren uit het begin van de 13e eeuw. Vanaf die
tijd is Hoorn geleidelijk uitgegroeid tot een inwonertal van ca.14.000
in de zeventiende eeuw. In 1649 bereikte Hoorn met
de laatste
havenuitbreiding
zijn grootste omvang. Dat was in het midden van onze Gouden
Eeuw. Kort daarna begon een lange periode van
economische
achteruitgang en verval. In 1688 werd voorgesteld om de Oosterhaven te
verkleinen wegens de afgenomen behoefte aan havenruimte. Al omstreeks
1720
werd het verval van handel en scheepvaart door de tijdgenoten als
definitief
beschouwd. In de 18e eeuw was de VOC nog de enige kurk waarop Hoorn
dreef.
Volgens Lesger (1990) moeten omstreeks het midden van de 18e eeuw de
havens
van Hoorn een desolate indruk hebben gemaakt. Na 1744 woonde er geen
enkele
grote koopman meer in de stad vlg. Bonke en Bossaers. In 1795 was het
inwonertal
volgens de eerste officiële volkstelling afgenomen tot 9.551. Het
zou daarna 150 jaar duren, voordat het aantal inwoners terug was op het
niveau
van rond 1650.
Deze
demografische ontwikkeling heeft met zich meegebracht, dat er in de 17e
eeuw relatief veel, in de 18e eeuw minder en in de 19e eeuw nog minder
is gebouwd in Hoorn. In feite zijn er in de periode 1650-1850 veel meer
huizen afgebroken dan bijgekomen. Tussen 1795 en 1814 werden 1600
huizen
en pakhuizen gesloopt. In 1830 waren hele straten ontvolkt. Er zijn
daardoor
grote gaten gevallen in de bebouwing van de stad binnen de wallen. Een
betrouwbaar kaartbeeld van de afbraak tussen 1650 en 1850 hebben we
niet. We kennen geen plattegronden van de stad tussen die van Blaeu uit
1649 en die van Doesjan uit 1794, waarop de achteruitgang van het
huizenaantal
valt af te lezen. De kaart van Tirion uit 1743 geeft geen
gedetailleerde
informatie over de bebouwing. Op de kaart van Doesjan uit 1794 is te
zien,
dat er belangrijke gaten zijn gevallen op het Baadland, de
Binnenluiendijk,
de Italiaanse Zeedijk, de Vesten en tussen Gouw en Ramen. Volgens
Saaltink
(1980) geeft de kaart van Doesjan waarschijnlijk echter een te
rooskleurig
beeld van de bebouwing in 1794. De eerste kadastrale kaart van Hoorn
door
Van Diggelen (copie Van der Horst) uit 1823 toont duidelijk het
resultaat
van de achteruitgang van de stad en de afbraak tot 1823. Dit was wel
het
dieptepunt. De meeste bebouwing is verdwenen in het havenkwartier. Het
centrale deel van de stad schijnt wat minder geleden te hebben, hoewel
er in1823 geen straat was zonder een aantal gaten in de bebouwing
(Saaltink,
1980). Rond ca. 1850 begon een langzaam herstel. Pas rond 1950 zette
een
periode van veel snellere groei en ontwikkeling in.
Van Zoonen (2004) geeft het volgende
overzicht van de ontwikkeling van het aantal inwoners van Hoorn:
1400
3.500
1840 8.700
1910
11.000
1470
7.000
1850 9.100
1920
11.500
1520
5.000
1860 9.400
1930
12.000
1630 14.000
1870 9.600
1940
13.000
1730 12.000
1880 10.300
1950 14.700
1795
9.500
1890 11.100
2000 64.600
1810
8.200 1900
10.800
2013 70.000
1830 7.500
Ook sterke schommelingen in korte tijd kwamen voor. Volgens Leo
Veerkamps (in kranten-interview) telde Hoorn in 1478 zo'n 8000
inwoners, een aantal dat binnen luttele jaren kelderde naar 2500 door
de pest, zoals in 1496. Zo'n 1500 op de 4 à 5000 lieten toen het
leven. De bevolking werd toen echt gedecimeerd. Rond 1515 schommelde
het
inwonertal rond 4000.
Bronnen van de maquette
Stadsplattegronden
De maquette is voornamelijk
gebaseerd op de stadsplattegrond van Hoorn van
Blaeu uit 1649. Klik hier om
de kaart in groot formaat te zien.
De kaart in groot formaat is afkomstig van de website van het
"Nederlands
Scheepvaartmuseum Amsterdam". Een uitvoerige beschouwing van de
Stedenatlas van Blaeu (Toonneel der
Steden), met alle plattegronden en bijbehorende teksten, is te
vinden op de site van de Universiteitsbibliotheek
Utrecht . Een passage daaruit luidt als volgt:
"Hoewel Blaeu enkele
koperplaten van eerdere uitgevers gebruikte, zijn de kaarten overwegend
uit eigen atelier. De meeste steden werden dus afgebeeld op nieuwe
koperplaten, op basis van voorbeelden die veelal door de stadsbesturen
waren toegestuurd. Indien een actueel kaartbeeld niet voorhanden was,
vroeg Blaeu om een herziene versie van een oudere plattegrond. Ondanks de soms frequente correspondentie
met de stadsbesturen, komen in de stedenatlas van Blaeu soms grove
fouten voor. Een voorbeeld is het stadje Goedereede, dat op pure
fantasie blijkt te berusten. Toch kenmerken de plattegronden van Blaeu
zich door een heldere gravure, een goede cartografische presentatie en
een uniforme en esthetische uitstraling. Alle gebouwen in de stad zijn
in opstand – zeg maar driedimensionaal – weergegeven en bieden in de
meeste gevallen een goede indruk van de plaats. Mooi versierde
cartouches en decoraties maken het geheel af. De inkleuring is met de
hand gedaan.
Vanaf het directe begin genoten de
plattegronden van Blaeu een grote populariteit. Diens naam werd dan ook
een soort kwaliteitskeurmerk. En omdat de oppervlakte van de meeste
steden zich in de 18de eeuw niet wijzigde, konden de kaarten lang
functioneren. Er zijn zelfs aanwijzingen dat diverse plattegronden van
Blaeu nog tot diep in de 19de eeuw als ‘actueel kaartmateriaal’ over de
toonbank van andere uitgevers gingen!"
Kadasterkaart
van
Hoorn
uit
1823
vlg.
Diggelen
Historische
afbeeldingen
Op de plattegrond van Blaeu
staan ca. 2000 bouwwerken ingetekend. In het kader rechtsonder op de
plattegrond worden 23 bouwwerken met name genoemd, aangeduid met de
letters a
- z. Onder de nrs. 4, 5, 6, 10 en 48 worden nog 5 bouwwerken genoemd.
Deze 28 bouwwerken worden min of meer natuurgetrouw afgebeeld op de
plattegrond. Bij de verpachting in 1983 van panden op de maquette
werden deze 28 bouwwerken (met een paar wijzigingen) als eerste
geveild.
Een aantal van deze bouwwerken
bestaat nu nog, sommige onder een andere naam. Andere zijn bekend van
historische afbeeldingen. Van weer andere weten we niet, hoe ze eruit
hebben gezien. Hieronder worden historische afbeeldingen getoond van
enkele van de genoemde bouwwerken die nu niet meer bestaan.
Met name
genoemde bouwwerken op de plattegrond van Blaeu. Voorts onder nr. 10
Westindische packhuys, en nr. 48 Diefleyers Clooster.
Westerpoort (C. Pronk, 1727),
gesloopt in
1806
Noorderpoort
in
1625
(door
A.
Rademaker, 1676-1735)
Noorderpoort in 1620 door A.
Rademaker (gesloopt
in 1850)
Achterstraat met
Doelen en Koepoort (Springer, 1874)
Koepoort buitenzijde (Goeree -
Pronk, 1730)
Koepoort, foto buitenzijde, 1871 (jaar van afbraak)
Koepoort binnenzijde (Goeree -
Pronk, 1730)
Koepoort, foto binnenzijde, 1871
Oude Oosterpoort, gesloopt in 1820
(maker onbekend)
Oude Oosterpoort (C. Pronk, 1727)
Grote Kerk (Feyken Rijp,
1706)
Nieuwstraat (Ouwater, 1784)
Stadhuis op de Roode
Steen (Doesjan, 1787)
Stadhuis
op
de
Roode
Steen
(maker
en
jaartal
onbekend)
Stadhuis op de Roode
Steen (C. Pronk, 1727)
Stadhuis
op
de
Roode
Steen
(Bulthuis
-
Bendorp,
1793)
Stadhuis op de Roode
Steen (Doesjan), afgebroken in
1797
Stadhuis
op
de
Roode
Steen
(Ouwater,
1784)
De Achterstraat met de Sint
Sebastiaan Doelen en op de achtergrond een ophaalbrug over de Turfhaven
(Cornelis Springer ca. 1870).
Kloosters
Uitsnede
uit
de
plattegrond
van
Blaeu
met
daarop
6
van
de
9
kloosters in de stad
Hoorn telde in de
vijftiende eeuw negen kloosters (beter: conventen) binnen de wallen,
en vlak buiten de
stad stonden er nog twee. Aan het begin van de zestiende eeuw besloegen
de kloosterbezittingen 40% van de oppervlakte binnen de stadsmuren. Aan
dit bloeiende kloosterleven kwam een einde, toen Hoorn in 1572 de zijde
van Willem van Oranje koos in de strijd tegen de Spanjaarden. De kerken
gingen over in protestantse handen en de kloosters werden gesloten. De
gebouwen en terreinen hiervan kregen andere bestemmingen. Daarna werd
er druk gesloopt en gebouwd. Ten tijde van de verschijning van de
plattegrond van Blaeu waren de kloostergebouwen dus al tientallen jaren
niet meer in gebruik als klooster. De namen van de kloosters bleven in
de volksmond nog lang voortleven, en daarom werden ze nog door Blaeu in
1649 vermeld op de plattegrond.
Dit waren de kloosters (conventen) met stichtingsjaar:
1. Agnietenklooster (1385), tussen kerkplein en
Gravestraat (Blaeu =
l)
2. Catharinaklooster (1400), aan de Muntstraat (Blaeu = n)
3. Ceciliaklooster (1402), tussen de Nieuwsteeg en de
Kruisstraat (Ceciliakapel bestaat nog) (Blaeu
= y)
4. Claraklooster (1467), aan het Kleine Noord naast de
Noorderkerk
(Blaeu = p)
5. Geertenklooster (1404), aan de Wisselstraat (Blaeu = m)
6. Hieronymusklooster van de Broeders van Goeden Wille,
aan de Nieuwsteeg hoek Gouw (1385). Dit convent van broeders van het
gemene leven is volgens Schrickx (2016) nooit van de grond gekomen. In
1429 zijn de panden overgedragen aan het naastgelegen Ceciliaklooster
(Blaeu = x)
7. Mariaklooster (1408), aan de Korte Achterstraat
(Mariakapel bestaat nog) (Blaeu = c en o)
8. Maria Magdalenaklooster (1464), aan het Grote Oost
9. Pietersdalklooster (1457), op het Dal (Blaeu
= q)
Onder nr. 48 in de Wisselstraat vermeldt Blaeu nog het "Diefleyers
Clooster". Diefleiders zijn
dienaren van den
schout, belast met het aanhouden en ter terechtstelling voeren van
dieven en andere misdadigers of overtreders. Nr 48 op de
plattegrond van Blaeu staat
vermeld bij de kapel van het voormalige St. Geertenklooster. Dit
klooster bestond in 1649 al lang niet meer. Net zoals zoveel voormalige
kloostergebouwen kreeg ook deze kapel een nieuwe functie. Kennelijk
werd het gebouw gebruikt door de dienaren van de schout. In de
volksmond bleven de oude kloosterbenamingen nog een
tijd lang bestaan. De aanduiding 'Clooster' houdt dus niet in, dat
het toen nog als klooster fungeerde (met dank aan C. Schrickx).
Zes (nrs. 1, 2, 3, 5, 6, 7) van de negen kloosters lagen dicht bij
elkaar in het
centrum van de stad; zie
het fragment hierboven van de plattegrond van Blaeu. Gebouwdelen
zijn bewaard gebleven van de Ceciliakapel (Nieuwsteeg) en de Mariakapel
(Korte Achterstraat).
Behalve
dat zijn geen
afbeeldingen
bekend van de kloosters.
Bronnen
Bonke, H. en Bossaers, K., 2002. Heren
investeren.
De bewindhebbers van de West-Friese Kamers van de VOC. Stichting
Museaal
en Historisch Perspectief Noord-Holland, Haarlem-Hoorn-Enkhuizen,
156 pp.
Gaastra, F.S., 2002. De
geschiedenis van de VOC. Walburg Pers, Zutphen, 5e druk, 192 pp.
Lesger, C.M., 1990. Hoorn als stedelijk
knooppunt.
Hollandse Studiën 26, Uitgeverij Verloren, Hilversum, 240 pp.
Van Zoonen, Arie, 2004.
1852-2004 Het Park Anderhalve eeuw aan de Westerdijk. Een Hoornse
geschiedenis. Uitgave van Schouwburg en Congrescentrum het Park ter
gelegenheid van de opening van het nieuwe theater op vrijdag 25 juni
2004, 304 pp.
Saaltink, H.W., 1980. Hoorn in kaart. Vier
eeuwen Hoornse stadsplattegronden. Uitgave Stichting "De Hoofttoren",
152
pp
Schrickx, C., 2016, Bethlehem
in de Bangert, Uitgeverij Verloren.
28 mei 2013
