Inleiding
Deze site bestaat voornamelijk uit
foto's van het Witte Badhuis aan het IJsselmeer in Hoorn, de voorlopers
daarvan en hun
naaste omgeving. De site omspant een periode van 150 jaar, vanaf de
vestiging in 1854 van de eerste bad- en zweminrichting van Hoorn aan
het Visserseiland tot de opening in 2004 van de nieuwe Parkschouwburg
op de plaats van het tweede Witte Badhuis aan de Westerdijk. Voor meer
feitelijk informatie over de geschiedenis van de Hoornse zwembaden aan
het Hoornse Hop wordt de geïnteresseerde lezer verwezen naar de
bronnen die worden genoemd aan het slot van de website waarvan enkele
online kunnen worden ingezien.
Luchtopname van het Hoornse Hop en de
Westerdijk met bovenaan het Witte Badhuis
Voorgangers van het Witte Badhuis,
1854 - 1934
Gezicht
op het Visserseiland omstreeks
1900. Op deze plaats werd in 1854 de eerste bad- en zweminrichting van
Hoorn gevestigd. Na een stormschade in 1877 is de badinrichting in 1882
naar rechts verplaatst, tot achter de molen, en bestemd voor de meer
gegoede ingezetenen. In 1918 is de badinrichting op deze plaats
opgeheven (Bron: Leo
Hoogeveen, 1991).
Badinrichting
op
het
Visserseiland
omstreeks
1900
Wintergezicht
op
het
Visserseiland
zoals
het
was
in
1934.
In 1880 is een eerste badgelegenheid
gekomen op de plaats van het latere Witte Badhuis, eerst alleen voor
mannelijke minvermogenden. In 1896 is het verbouwd en in 1912 is dit
Gemeentelijk Volksbad ook opengesteld voor vrouwen, op afzonderlijke
uren. Van 1880 tot 1918 zijn er dus twee badgelegenheden geweest aan
het Hoornse Hop. In 1934 is het Witte Badhuis geopend. Leo Hoogeveen
(1991)
schrijft daarover het volgende:
Eind
1933
ontwierp
gemeentearchitect
ir.
M.
Westerink
de
eerste
plannen
voor
een
nieuw
badhuis.
Onderdeel
van
zijn
plan
was
de
bocht
in
de
Westerdijk
ter
hoogte
van
het
nieuwe
badhuis
te
verflauwen
en
aan
de
overzijde
van
de
nieuwe
rijweg
ruimte
te
maken
voor
het
parkeren
van
auto's
en
het
stallen
van
rijwielen.
Het
badhuis
zelf bestond uit een
kantoortje, 56 kleedkamertjes,
28 voor dames en 28 voor heren,
streng van elkaar gescheiden,
een inrichting voor de berging van kleren,
een theehuis met
terras, aparte stranden voor heren en
dames, een familiestrand
met een waadplaats voor kinderen, een kampeerterrein,
steigers, twee duiktorens, speeltuig en
twee vlotten. Zowel aan
de heren- als aan de dameskant kwamen op het
strand een zandbak
en twee wippen. Op de middensteiger werd,
op aandringen van
verontruste katholieken, een schutting van
2 m. hoog gezet,
zodat de dames en heren niet door elkaar konden raken.
De
Weel en de Westerdijk omstreeks 1900, gezien in de richting van het
Breed. Ter plaatse van het water van de Weel is nu een parkeerterrein.
Daarachter
staan nu de huizen van de Lambert Meliszweg (Fotocollectie
van
het
Westfries
Archief,
Hoorn).
Op de
fiets op de Westerdijk nabij de lokatie van het (latere) Witte Badhuis
omstreeks 1900.
Voorganger
van
het
Witte
Badhuis.
In
de
tijd
vóór
de
aanleg
van
de
Afsluitdijk
(1932)
speelden
eb
en
vloed
een
rol
langs
de
boorden
van
de
Zuiderzee.
Het
tijverschil
was
wel
veel
geringer
dan op de Noordzee en
de Waddenzee. Het gemiddeld
tijverschil bij Hoorn lag rond 35 cm. De jaargemiddelde hoogwaterstand bij Hoorn
liep uiteen van -8 tot +19 cm NAP tussen 1872 en 1930. De jaargemiddelde laagwaterstand liep
uiteen van -17 tot -27 cm NAP tussen 1872 en 1930 (zie de grafiek
hieronder). Tijdens
stormvloeden kwamen uiteraard veel extremere waarden voor, soms leidend
tot overstromingen (Bron: Westfries Archief).
Grafiek van gemiddeld hoogwater
(blauw) en gemiddeld laagwater (rose) op de Zuiderzee bij Hoorn
vóór de aanleg van de Afsluitdijk in 1932. Opvallend is
de geleidelijke stijging van zowel HW als LW (Bron: DONAR).
Voorganger van het Witte Badhuis. Het
badhuis lag op buitendijks land, dat door een lage stenen dijk werd
beschermd tegen gemiddeld hoogwater op de Zuiderzee. De Westfriese
Zeedijk (de Westerdijk) ligt verder naar achter en vormt de horizon op
deze foto (Bron: Westfries Archief).
Zweminrichting ter plaatse van het
latere Witte Badhuis (foto uit 1916, bron: Lansdaal,
Herman,
1994.)
Twee badjuffen van het Badhuis ca.
1925
Het
Witte Badhuis, 1934 - 1977
De
feestelijke
opening in 1934. Het Witte Badhuis is een geslaagd
ontwerp van architect Westerink, met een strakke belijning in de stijl
van het Functionalisme. Het is een laag
gebouw met een volledig symmetrische plattegrond, een plat dak met
overstekende delen en een hoog opgaande
centrale ingangspartij. De horizontale lijn overheerst. Ondanks het
strakke uiterlijk is het een vriendelijk, open en uitnodigend
gebouw, passend bij zijn functie. Het is te
betreuren dat het Witte Badhuis niet behouden is gebleven.
Tarief van het Witte Badhuis bij de
opening in 1934
Omstreeks 1934
Luchtopname
van
het
Witte
Badhuis
uit
1963.
Hier
is
goed
te
zien
dat
het
Badhuis
op
buitendijks
land
ligt.
De
weg
die
voor
het
Badhuis
langs
loopt,
is
de
Westerdijk,
een
deel
van
de
Westfriese
Zeedijk.
Op de voorgrond is het pierebad te
zien (Bron: Fotocollectie Vereniging Oud Hoorn).
Fietsend langs het Witte Badhuis in de richting van Hoorn (Collectie
de
Jong)
Iets voorbij het Witte Badhuis (ligt
achter de struiken) met
gezicht op Hoorn in 1949
Gezicht
op het Witte Badhuis omstreeks 1944
Omstreeks
1965
Westerdijk
met
links
op
de
achtergrond
het
Witte
Badhuis.
Foto
uit
1959.
De
Westerdijk tussen het Visserseiland en
het Witte Badhuis (foto Nooteboom).
De door
een storm drooggevallen bodem van een stukje van het IJsselmeer aan de
Westerdijk in 1948. Dit was niet het gevolg van eb en vloed. Immers,
door
de aanleg van de Afsluitdijk in 1932 was de Zuiderzee veranderd in
het IJsselmeer. Vóór 1932 speelden eb en vloed wel een
rol.
Links op de achtergrond is het Witte Badhuis te zien. De foto
laat
zien dat het water hier niet erg diep is.
Een
stukje drooggevallen IJsselmeerbodem aan de Westerdijk in 1948.
Opname van de zeezijde van het Witte
Badhuis.
Let op de schutting op de
middensteiger om mannen en vrouwen van elkaar
te scheiden.Foto ca. 1940.
Op deze foto is de middenschutting verwijderd.
Twee onbekende badnymfen omstreeks 1940.
Leo Hoogeveen (1991) schrijft het
volgende over gemengd zwemmen:
Al voor de opening kwamen er
van katholieke zijde klachten over het
badhuis. De Vereniging 'Katholiek Hoorn' nam op
30 juni 1934 een resolutie aan,
waarin werd geprotesteerd tegen het
feit dat in het openbaar gemengde zonnebaden werden
toegestaan. Men vond dat een
'belangrijk deel van de bevolking in
haar opvattingen over zedelijkheid en fatsoen'
werd gekwetst en drong er bij de gemeente op aan deze
buitensporigheden tegen te gaan. De geesteli jkheid liet dit
volgen door een verbod voor
katholieken om het badhuis te bezoeken. Op 23 juli
beklaagde een aantal katholieke
gebruikers zich over de misstanden; zij
voelden zich als abonnementhouders benadeeld en
vroegen de gemeente om verbeteringen,
zodat het verbod kon worden ingetrokken.
Hun voornaamste klacht was dat de
dames en heren zich niet in hun
eigen afdeling verkleedden, maar door
elkaar. Ook was de hoge schutting op de
middensteiger twee meter te kort,
zodat op het einde ieder vrij heen en
weer kon lopen. Kenneli jk vroeg men zich
niet af hoe het dan moest als de dames
en heren eenmaal in zee waren
gegaan. Onder water kunnen toch de vreselijkste
dingen gebeuren ...
Intermezzo: het Flevobad, 1934 -
1960(?)
In 1942
is door het R.K.
Kerkbestuur te Hoorn de zweminrichting aan de Schellinkhouterdijk
(het Flevobad) overgenomen van Neefjes teneinde
Rooms-Katholieken in de gelegenheid te stellen tot gesepareerd baden in
zee. De betreffende zweminrichting bestond daar al sinds 1934.
Jaarabonnement 1952 op het Flevobad
aan de Schellinkhouterdijk (F. Kwaad)
Wie herinnert zich niet de wandeling of het ritje op de fiets naar het
Witte Badhuis, met je zwembroek of badpak opgerold in een handdoek
onder je arm of onder de snelbinder. Komend vanaf het Breed voorbij de
Vale Hen en de Westersingel had je rechts van de weg een laag muurtje.
Daar liep je altijd overheen. Achter het muurtje lag de Weel, waar nu
een lang, smal parkeertrerrein is. Links van de weg stond een hek met
dichte
begroeiing. Daarachter lag de speeltuin Zon en Vreugd (van 1947 tot
1973) en een ligweide van het Badhuis. In het midden voor het Badhuis
was een hokje waar je moest
betalen. Dan liep je een lange, smalle gang in, de meisjes naar rechts
en de
jongens naar links. In die gang hing een vertrouwde geur van geteerde
planken en klonken je voetstappen luid en hol. De gang kreeg licht door
een
rij hoge ramen aan de linkerkant. Aan het eind van de gang
ging je naar rechts (de jongens dan). Daar pakte je een van de grote
haken, gemaakt van een dik soort ijzerdraad, die daar hingen. Dan een
kleedhokje in, met tegen de achterwand een plank om op te zitten. De
deur van eterniet sloot niet tot op de vloer. Je kleren hing je op de
haak met de
schoenen onderaan. De haak met kleren gaf je af aan een badmeester die
je een genummerde penning gaf en de haak ophing in een grote ruimte in
het midden
van het gebouw. Dan kon je vanaf het plankier via een trapje omlaag
naar een middensteiger, of via trapjes aan de uiteinden van het
plankier naar de ligweiden. Van de ligweiden kon je het water in via
twee korte steigers met trapjes. Toen ik een keer van een van die
steigers het water was ingedoken en weer boven kwam, werd er verschrikt
naar mijn hoofd
gewezen. Ik begreep niet wat er aan de hand was en veegde met mijn hand
langs mijn voorhoofd ...bloed! Ik had met mijn hoofd de bodem geraakt.
Ik had het niet eens gemerkt. Gelukkig viel de schade mee. Dat gebeurde
in 1953. Niet ver uit de kant lag bij deze steiger een houten vlot in
het water.
Op de foto hieronder zie je de kleedhokjes met het plankier
ervoor, het lage muurtje erlangs en de trap
naar een van de twee ligweiden. Aan deze kant lagen in de
jaren vijftig de kleedhokjes voor de meisjes. In die tijd bestond de
schutting op de middensteiger niet meer. Als je naast de middensteiger
het water inliep, zakte je weg in een laagje zachte bruine prut. Dat
was een restant van een veenlaag die ooit heel West-Nederland en een
groot deel van het Zuiderzeegebied heeft bedekt. Op het oude land van
Noord-Holland tussen de droogmakerijen is het veen nog
aanwezig.
Links de kleedhokjes voor de
meisjes, in het midden de ruimte waar
de haken met de kleren werden opgehangen en rechts de kleedhokjes voor
de jongens. Een trap voerde omlaag naar de middensteiger met links en
rechts daarvan ondiep en niet erg schoon water (foto's Nooteboom omstreeks 1950).
Fraaie
foto uit 1974 toen het Witte Badhuis 40 jaar bestond. Foto Klaas Laan.
In de jaren vijftig lag op deze ligweide
meestal de jeugd vanaf 14-15 jaar te zonnebaden. De ligweide aan de
andere kant van het badhuis was meer het domein van de kleintjes met
hun moeders. Aan die kant lag ook een groot, rond, betonnen
pierenbad.
Het
pierenbad van het Witte Badhuis in de jaren vijftig (Bron: Kwartaalblad
Oud Hoorn, 2007, nr. 2, p. 82)
Spelende
kinderen
in
het
Witte
Badhuis
in
de
jaren
vijftig .
Achter de schutting lag de Speeltuin Zon en Vreugd(Bron:
Kwartaalblad
Oud
Hoorn,
2007,
nr.
2,
p.
82).
Mooi vergezicht op het Witte Badhuis. We
zwommen wel eens van het Witte Badhuis naar het Visserseiland. Wel
oppassen op de grote wierplekken in het water! Rechts tussen de bomen
is iets te zien van de speeltuin Zon en Vreugd. Foto uit 1959.
Omstreeks 1970
Het
Tweede Witte Badhuis, 1978 - 1991
Vanaf de opening in 1934 zijn de inkomsten
te gering om de exploitatie van het Witte Badhuis dekkend te maken,
schrijft Van Zoonen (2004). Het gebouw vraagt veel onderhoud en er moet
doorlopend een veenbank in het IJsselmeer worden verwijderd. In de
tweede wereldoorlog werd het bad bezet door de Duitse Wehrmacht die het
gebruikten voor luchtverkenning en op de ingangspartij een stuk
luchtafweergeschut plaatsten. Na de oorlog wordt het bad weer in
gebruik genomen. Het verouderde bad trekt in 1958 nog 60.000 bezoekers.
In juni 1966 wordt het zwemwater aan de Westerdijk afgekeurd. Kort
daarop wordt het toch weer goedgekeurd. Er gaan stemmen op om te komen
tot de aanleg van een openluchtzwembad met gezuiverd water. Er komt een
plan. De realisatie ervan wordt steeds weer uitgesteld en vooruit
geschoven. Het Witte Badhuis blijft inmiddels normaal in gebruik en
trekt in 1971 nog zo'n 20.000 bezoekers. Uiteindelijk komt er in 1976
een plan voor de aanleg van een gegraven bad op de lokatie van het
Witte Badhuis, speciaal bedoeld voor de inwoners van de Grote Waal en
een deel van de binnenstad. In 1977 begon de sloop van het oude Witte
Badhuis. In 1978 is er een nieuw zwembad geopend, met behoud van de
oude naam. Leo Hoogeveen
(1991) schrijft daarover:
Op
1 juli 1978 ging het zwembad,
speciaal bedoeld voor de inwoners van de
Grote Waal en de binnenstad, voor het
publiek open. De naam 'Witte Badhuis'
bleef om historische redenen gehandhaafd.
Minister L. Ginjaar van milieuhygiene verrichtte op 5 juni
1979 de officiele opening.
Het tweede Witte Badhuis. Foto ca. 1980.
Luchtopname van het Hoornse Hop met
links onder het Tweede Witte Badhuis en rechts boven het Visserseiland,
1980
De Speeltuin Zon en Vreugd, 1947 -
1973
Naast het Witte Badhuis was van 1947 tot 1973 de R.K
Speeltuin Zon en Vreugd gevestigd.
Speeltuin Zon en Vreugd (1947-1973)
naast het
Witte Badhuis
Speeltuin Zon en Vreugd in de
jaren vijftig (Bron: Kwartaalblad Oud Hoorn, 2006, nr. 4, pp. 172-173)
Speeltuin Zon en Vreugd in de
jaren vijftig (Bron: Kwartaalblad Oud Hoorn, 2006, nr. 4, pp. 172-173)
Plannenmaken,
1991-2004, en de nieuwe Parkschouwburg, 2004-heden
Het tweede Witte Badhuis was geen lang
leven beschoren vanwege grote tekorten op de exploitatie van de drie
Hoornse zwembaden die er toen waren (Vredehof in Hoorn-Noord, De
Wijzend in Zwaag en Het Witte Badhuis aan de Westerdijk). In 1988 werd
dan ook door het College van B. en W. besloten om het tweede Witte
Badhuis voor het publiek te sluiten, en in 1991 begon de sloop ervan.
Ter plaatse
van het Witte Badhuis
en de al eerder verdwenen Speeltuin Zon en Vreugd zou een ambitieus
hotelproject worden gerealiseerd. Dat hotel is er
nooit gekomen. Arie van Zoonen bespreekt deze geschiedenis in detail in
zijn boek uit 2004 over Het Park. Hij wijdt ook een hoofdstuk aan het
Witte Badhuis, met herinneringen aan het Badhuis van twee Horinezen. In
2004 is op de plek van het Witte
Badhuis de nieuwe Parkschouwburg geopend die vanaf 1852 was gevestigd
aan
het Achterom in Hoorn, met vanaf 1969 na een verbouwing een ingang aan
de Westerdijk.
Het strandje 'Zon en Vreugd' in
2012 met daarachter de nieuwe
Parkschouwburg.
De Parkschouwburg aan het
Hoornse Hop
Het
Binnen-Badhuis, 1923 - 1972 Het is
opvallend dat we het in Hoorn altijd hadden over het Witte Badhuis. Het
was nl. geen badhuis maar een zwembad. Een badhuis is een
openbare plaats, waar mensen zich tegen een geringe vergoeding kunnen
wassen, door een douche of een bad te nemen. In
Nederland werden badhuizen sinds eind
negentiende eeuw, toen er een grotere aandacht kwam voor
hygiëne en de gezondheid en levensstijl van de mens, op
grotere schaal gebouwd. De badhuizen waren een soort van openbare
badkamers voor de gewone man, daar de arbeiderswoningen vaak
zonder sanitaire voorzieningen werden opgeleverd. De meeste badhuizen
in het straatbeeld zijn echter in de eerste helft van de twintigste
eeuw opgetrokken. De Nederlandse
badhuizen werden gestookt met
steenkool of stadsgas. Met de ontdekking van aardgas en het inbouwen
van sanitaire voorzieningen bij particulieren, werden de badhuizen
langzaam maar zeker overbodig. Het openbare badhuis is grotendeels uit
het straatbeeld verdwenen, omdat de gebouwen hun functie hebben
verloren ( Wikipedia).
In Hoorn
was ook een
'echt' badhuis. Dat was van 1923 tot 1952 gevestigd aan het Gerritsland
in het gebouw van de gasfabriek aldaar. Van 1952 tot 1972 was het
gevestigd in
de Kruisstraat (Zack, 2000).
Zie
de
foto's
hieronder:
Het
Binnen-Badhuis aan het Gerritsland (Bron: Fotocollectie Oud Hoorn)
Het Binnen-Badhuis aan de Kruisstraat
(Bron: F. Zack, 2000)
