De stadswateren van Hoorn

Frans J.P.M. Kwaad

Zie ook:
Het ontstaan van West-Friesland (geologie, prehistorie, ontginning, bewoningsgeschiedenis)
De veenbedekking van West-Friesland
Ontstaan en vroegste geschiedenis van Hoorn
De waterstaatsgeschiedenis van Hoorn

Het Witte Badhuis in Hoorn

 

In Hoorn hebben veel waterlopen bestaan. De meeste ervan zijn gedempt of overkluisd. Een aantal ervan bestaat nog. Op de onderstaande hedendaagse plattegrond van Hoorn zijn alle stadswateren die ooit hebben bestaan, ingetekend in blauw. In bruin is de Westfriese Zeedijk (Kleine Oost, Grote Oost, West) weergegeven, en in groen een 13e eeuwse landweg (Kleine en Grote Noord). Op het ontmoetingspunt van de landweg, de dijk en de Tocht (Gouw) is in het begin van de 13e eeuw Hoorn ontstaan. Dat was ter plaatse van de Rode Steen. Daar mondde de Tocht uit in de Zuiderzee via een sluis in de zeedijk. De Westfriese Zeedijk liep oorspronkelijk rechtdoor van het West naar Schardam. De huidige Westerdijk is een zgn. inlaagdijk die dateert uit 1380-1390. Tot 1432 wordt de oude dijk naar Schardam nog vermeld, daarna niet meer. In 1580 zijn een aantal stadswateren gemeen gemaakt met het zeewater om ze te kunnen doorspoelen met zeewater.
 
 

Hoorn
 Plattegrond van het centrum van Hoorn met daarop in blauw ingetekend vroegere en huidige stadswaterlopen.

 

Hoorn is in de dertiende eeuw eeuw ontstaan als een kleine nederzetting aan de kust van de Zuiderzee. De huizen werden gebouwd op landbouwgrond. Het land werd doorsneden door een groot aantal sloten die op een vaste afstand evenwijdig aan elkaar liepen (zie de eerste van de twee afbeeldingen hieronder, Afb. 16a). De sloten waren in de ca. twee eeuwen voor het ontstaan van Hoorn gegraven om het land - dat toen nog uit veen bestond - te ontwateren en geschikt te maken voor bewoning en gebruik als akkerland. De oude percelering is tot op de dag van vandaag terug te vinden in de oude binnenstad van Hoorn. Het onderstaande kaartje van het stadsdeel rondom de Grote Kerk geeft daarvan een indruk (Afb. 8). De percelering werd vanaf het begin van de ontginning schuin doorsneden door het water van de Tocht volgens het tracé Nieuwland, Gouw, Nieuwstraat, Kerkplein, Kerkstraat, en door een landweg uit het noordelijke achterland die langs het huidige Kleine en Grote Noord liep. Het water en de landweg kwamen samen ter plaatse van de latere Roode Steen. De schuine doorsnijding van de landbouwpercelen door het water en de landweg leidde ertoe, dat de huizen die langs het water en de landweg op de landbouwpercelen werden gebouwd zgn. gerende voorgevels kregen. 'Gerend' wil zeggen dat de voorgevel niet haaks maar schuin op de zijgevels staat. Dat is tot op de dag van vandaag het geval bij de huizen langs het Kleine en Grote Noord, de Gouw, de Nieuwstraat, het Kerkplein en de Kerkstraat. Zie het kaartje (Afb. 8) hieronder.         


 

Hoorn Grote Kerk

Hoorn Grote Kerk
Schematische voorstelling van de hydrografische ontwikkeling van Hoorn volgens P. Wiersma (Bulletin KNOB, 90, 4, 1981).

 

Hoorn percelen 1250
Reconstructie van de perceleringsstructuur (blauwe lijnen) omstreeks 1250 tussen Kerksteeg, Grote Noord, Kerkstraat en Rode Steen volgens C.P. Schrickx (Verslagen van de Archeologische Dienst Hoorn, 3, 2006).

 

  Hoorn Van Deventer
De oudst bekende plattegrond van Hoorn uit 1560 van Jacob van Deventer. Waterlopen in grijs-zwart.


Actueel
Onlangs (20 januari 2015) is in het Glop in Hoorn door instorting van de bestrating een ondergrondse gang aan het licht gekomen. Deze gang betreft een overkluisde watergang (riool) tussen het Glop en de Kerkstraat/Kerkplein. Hij staat op het kaartje van Wiersma hierboven (hij loopt ten zuiden van de Kerksteeg en parallel daaraan). De situatie ter plaatse wordt beschreven door C. Boschma-Aarnoudste in haar boek 'Het Sint Jans Gasthuis in Hoorn' uit 1998 (pp. 36-37). De betreffende watergang (riool) bestond al in de 15e eeuw. Toen stond ter plaatse een woonhuis. Thans staat er de Boterhal (het voormalige Sint Jans Gasthuis uit 1563). Zie ook De geschiedenis van de Hoornse riolen vlg. P. van Akerlaken .

Waterlopen in Hoorn
In Hoorn hebben veel waterlopen bestaan. De meeste ervan zijn gedempt of overkluisd. Een aantal ervan bestaat nog.
Wanneer zijn ze gegraven en wanneer gedempt of overkluisd?

- Achterom, Achterburgwal (bestond al in de 13e eeuw?; overkluisd in 1654)
- Appelhaven (gegraven in 1420; oostelijk deel gedempt tussen 1869 en ca. 1875, westelijk deel open)
- Baanstraat (gegraven in 1508; gedempt tussen 1615 en 1630)
- Breed, Smerighorn (bestond al in de 13e eeuw?; gedeelte tussen het Nieuwe Noord en het Grote Noord overkluisd in 1665, gedeelte tussen Grote Noord en Westerpoort gedempt in 1741)
- Gerritsland (gegraven in 14e eeuw?; overkluisd in 1619)
- Gouw (bestond al in de 13e eeuw; overkluisd in 1584)
- Grote Havensteeg (het verbindende water tussen de sluis nabij de Rode Steen en de Nieuwendam heeft vermoedelijk iets ten oosten van de Grote Havensteeg gelegen; het is waarschijnlijk in 1420 gedempt, tegelijk met de demping van de Kerkstraat)
- Kerkstraat (bestond al in de 13e eeuw; gedempt in 1420)
- Kuil (bestond al in de 13e eeuw?; overkluisd in 1684; spui aan de Westerdijk vervallen en uiteindelijk gesloopt in 1752-1770)
- Munnickenveld (gegraven tussen 1560 en 1582; via overhaal uit ca. 1585 verbonden geweest met de Turfhaven; open)
- Nieuwe Noord - Glop (gegraven voor 1560; overkluisd in 1595, deel van gewelf ingestort en vernieuwd in 1760)
- Nieuwland (bestond al in de 13e eeuw; open)
- Nieuwstraat (bestond al in de 13e eeuw; overkluisd in 1561)
- Noorderstraat, water aan de binnenzijde (stadskant) van - (gegraven voor 1560; gedempt tussen 1596 en 1615)
- Noorderveemarkt, Noorderplantsoen, Spoorsingel en Draafsingel tot aan de Veliusbrug (gegraven in 1510; westelijk deel gedempt tussen 1869 en 1884; oostelijk deel open)
- Koepoortsbrug over de stadsgracht (gebouwd in 1510)
- Veliusbrug over de stadsgracht (gebouwd in 1910)
- Oosterpoortsgracht (gegraven in 1577; tussen de Veliusbrug en de Oosterpoort; open)
- Peperstraat (gegraven in 14e eeuw?; gedempt in 1585)
- Ramen (gegraven voor 1560; overkluisd in 1598)
- Rode Steen (de sluis nabij de Rode Steen is in 1420 ontmanteld, gelijk met de demping van de Kerkstraat; daardoor is toen de verbinding van de Tocht-Gouw met het water langs de Nieuwendam verbroken)
- Scharloo, Varkensmarkt (gegraven in 1426; gedempt tussen 1869 en 1890)
- Tekvaart naar Amsterdam (gegraven in 1660; open)
- Trommelstraat (gegraven in 14e eeuw?; overkluisd in 1593, deel van gewelf vernieuwd in 1772)
- Turfhaven, Hoge Bergen (gegraven in 1426, westelijk deel gedempt omstreeks 1880; oostelijk deel open)
- Vollerswaal (gegraven in 1510; uitgediept in 1579; deel open, verbinding met de stadsgracht Achter de Vest afgedamd omstreeks 1577)
- Vale Hen, Varkensmarkt (gegraven in 1426; gedempt tussen 1890 en 1924)
- Veemarkt, Waaitje, Uytermeyen, Agter de Vrouwenkerk (gegraven in 1426; gedempt in 1897)
- Watertje (gegraven in 1577; gedempt in 1980)
- Warmoestraat (gegraven in 14e eeuw?; overkluisd in 1593)
- Westerpoortsgracht (gegraven in 1508; langs de Westersingel; open)

Opmerking over de Vollerswaal
De Vollerswaal is in 1510 gegraven als een deel van de stadsgracht buiten de stadsomwalling van 1510. Na de aanleg van de omwalling van 1577 is hij afgedamd, ongeveer ter plaatse van de volière Achter de Vest. In 1579 is hij uitgediept en kreeg toen de naam Vollerswaal. Vanaf 1580 was hij een van de stadswateren die vanaf die tijd werden doorgespoeld met zeewater. Het kan verwarring wekken, dat Velius in zijn Kroniek van Hoorn uit 1648 vermeldt, dat de Vollerswaal in 1566 volledig is gedempt. Dat is echter een ander water geweest dan de Vollerswaal die we nu nog kennen. Velius omschrijft het water dat werd gedempt als "een groot, diep water tussen de stadsvesten en de achterste huizen van de Begijnenkloosters aan de Gouw ". Velius schrijft voorts dat na de demping "deze plaats deels is gebruikt voor de bouw van de huizen aan de Jodenstraat (Jeudje), die nog dikwijls de Vollerswaal genoemd wordt, en deels voor de nieuwe Turfhaven." Mogelijk is de "oude" Vollerswaal een deel van de stadsgracht geweest die hoorde bij de stadsomwalling van 1426. Deze liep iets binnen de omwalling van 1510 toe op de Oude Oosterpoort tussen het Grote en Kleine Oost. Het water werd Vollerswaal genoemd, omdat de "vollers" van de lakenweverijen in de stad daarin de lakens uitwasten. De naam is in 1579 overgegaan op de Vollerswaal die nu nog bestaat. De huidige Vollerswaal staat ook bekend als Modderbakken, en wordt op sommige oude stadsplattegronden ook aangeduid als Slapershaven (o.a. bij Blaeu).
Zie: Velius, Theodorus, 1648 (hertaling 2007 door Jan Plekker en Rob Resoort), Kroniek van Hoorn. Publicatiestichting Bas Baltus, Bronnenreeks Hoorn, Deel 1.

Opmerking over de verbinding tussen de Rode Steen en de Nieuwendam
Het water van de Tocht-Gouw-Nieuwstraat-Kerkstraat mondde in de 13e-14e eeuw via een sluis iets ten oosten van de Rode Steen uit in het buitendijkse water langs de Nieuwendam. In 1420 is de Kerkstraat overwelfd of gedempt en de sluis bij de Rode Steen ontmanteld. Waarom heeft men dat gedaan? Een verklaring voor het dempen van het deel van de Tocht in de Kerkstraat zou kunnen zijn, dat de demping onderdeel was van een plan om de afwatering van het betreffende deel van West-Friesland op de Zuiderzee buiten Hoorn om te doen plaatsvinden. Klik hier voor meer info. In 1420 is ook de verbinding met het water van de Nieuwendam verbroken. Dit verbindende water heeft vermoedelijk iets ten oosten van de Grote Havensteeg gelegen.

Havens
- Appelhaven (gegraven in 1420; oostelijk deel gedempt in 1759, westelijk deel open)
- Binnenhaven, vroeger Oude Haven genoemd (gegraven in 1534; tussen de Oude Doelenkade en Baadland; open)
- Buitenhaven, vroeger Oosterhaven genoemd (aangelegd in 1642; open)
- Buitenluiendijk en Vluchthaven, vroeger Nieuwe Haven, Oude Nieuwe Haven en later Kielhaven genoemd, een deel heette de Rommelhaven (aangelegd in 1608; open)
- Grashaven, vroeger Westerhaven genoemd (aangelegd in 1642; Oostereiland, Visserseiland en Lantaarndijkje (Hay) aangelegd in 1657-1662; open)
- Hoofdtoren (gebouwd in 1532)
- Houten Hoofd (gebouwd in 1464, verlengd met knik in 1608)
- Karperkuil (gegraven in 1577; open)
- Nieuwendam, Bierkade en Venidse, water langs - (bestond al in de 13e eeuw?; open)
- Sluis (sas) bij de Hoofdtoren (gebouwd in 1778)


Kadaster1832HoornKadaster1832Hoorn

Fragment van de Kadasterkaart van Hoorn 1811-1832 met daarop o.a. de Turfhaven en Achter de Vrouwekerk met daarlangs het Wijdje (de huidige Veemarkt). De straat rechts van het Sintpietershof (de huidige Spoorstraat) heet nog den Overtoom naar de overhaal die daar heeft gestaan (zie afbeelding hieronder).



Overhaal Dal Hoorn

De overhaal op het Dal tussen het Munnickenveld en de Turfhaven (Pronk, 1727)




Kadaster1832Hoorn

Fragment van de Kadasterkaart van Hoorn 1811-1832 van de lokatie van de onderstaande twee foto's, o.a. de brug tussen Den Dal en Smerighorn (het huidige Breed).

 

Hoorn Veemarkt 1875

Kazerne aan de straat genaamd 'Het Waaitje' (op de Kadasterkaart 1811-1832 geschreven als 'Het Wijdje') aan het nog ongedempte water genaamd 'Achter de Vrouwekerk' omstreeks 1875. Het water is gedempt in 1897. Ter plaatse bevindt zich nu de Veemarkt. Met de Vrouwekerk wordt bedoeld de Noorderkerk.



Voor het jaar 1468 schrijft Velius (1648, hertaling 2007, p. 190) dat de Noorderstraat bij de Vrouwekerk (dat is het Kleine Noord bij de Noorderkerk) vroeger 'Uytvermeyen' heette. Voor het jaar 1481 schrijft Velius (1648, hertaling 2007, p. 234) dat het gebied van de Noorderstraat (het huidige Kleine Noord) tussen de Vrouwekerk en de stenen brug aldaar van oudsher 'Uytvermeyen' heette. Deze naam betreft dus de buurt rondom het Kleine Noord nabij de Vrouwekerk, mogelijk met inbegrip van een deel van de huidige Veemarkt en/of Noorder Veemarkt (Van der Knaap en Veerkamp, 1996, p. 54). De betekenis van de naam is niet zeker (een aangenaam gebied waar men kon vermeien; een gebied buiten de hamei = slagboom). Hieronder een deel van de kaart van Blaeu uit 1649. Het vroegere 'Uytvermeyen' moeten we waarschijnlijk zoeken tussen de Vrouwekerk en de Noorderpoort (Ouden Noort = Kleine Noord, 35 = Achter de Vrouwenkerk, 3 = Paerde marckt).


Hoorn Blaeu

Deel van de kaart van Blaeu van Hoorn uit 1649 rondom de Vrouwenkerk (Noorderkerk). Kon het water
uit de stadsgracht in "Achter de Vrouwenkerk" stromen, of ook omgekeerd? Kon het betreffende punt worden afgesloten met een sluisdeur? Bedenk dat de stadsgracht in open verbinding stond met het polderwater (zoet water) en dat de Turfhaven vanaf 1579 van tijd tot tijd werd doorgespoeld met Zuiderzeewater (zout of brak).




Brug Dal-Breed

Brug over het Waaitje (Veemarkt) gezien vanuit het zuiden, op de voorgrond het water van de Turfhaven.





Waaitje Overhaal

Tekening van het Waaitje (Veemarkt) door J. van Straten (ca. 1880), gezien vanaf het noorden vanuit de Vest. Let op de overhaal op de achtergrond. Deze overhaal komt op geen enkele van de historische stadsplattegronden van Hoorn voor en wordt in geen enkele kroniek van Hoorn of ander geschrift genoemd.



Doesjan Waaitje

Deel van de plattegrond van Doesjan (1794) met het Waaitje



Door de vele waterlopen in Hoorn waren er vroeger ook veel bruggen, meer dan nu. Deze bruggen zullen in de volksmond een naam hebben gehad. Met het verdwijnen van de bruggen zijn hun namen in de vergetelheid geraakt, maar in 2009 zijn de reeds lang bestaande namen van veertien nog aanwezige bruggen in de binnenstad van Hoorn officieel vastgesteld door het gemeentebestuur. Zie het bericht aan het eind van deze website.

Op historische plattegronden van Hoorn zijn de vele vroegere bruggen goed te onderscheiden. Hieronder is een deel afgebeeld van de kaart van Hoorn van Blaeu uit 1649 met daarop de loop van de Turfhaven. Daarop zijn tien bruggen te zien over het water van de Turfhaven.



Hoorn Turfhaven 1649

 De loop van de Turfhaven in Hoorn op de kaart van Blaeu uit 1649. Let op de tien bruggen. Klik hier voor een groter beeld.

Zoek op de kaart de ophaalbrug op die op de foto hierboven wordt getoond. Let ook op de overhaal (de twee wielen) op het Dal. Waarom was er geen ophaalbrug tussen het Munnickenveld en de Turfhaven? Het antwoord vindt u hier.


Hieronder een aantal foto's van de Turfhaven uit ca. 1870. 

Turfhaven Hoorn
Gezicht op de Turfhaven en het Sint Pietershof aan het Dal

 
 

Hoorn Turfhaven

 
 
 

Hoorn Turfhaven

 
 
 

Hoorn Turfhaven
 Brug over de Turfhaven met links het plantsoen aan het Dal

 
 

Hoorn Turfhaven

 
 
 

Hoorn Turfhaven

 
 
 

Hoorn Turfhaven

 
 
 

Hoorn Turfhaven 1880

                                                              Demping van deel van de Turfhaven omstreeks 1880


Bron van de foto's: Westfries Archief


+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

Gemeente Hoorn - Namen van bruggen in de binnenstad officieel vastgesteld

Bericht 4-3-2009 in De stad Hoorn

Veertien bruggen in de binnenstad van Hoorn hebben een naam gekregen. Het college van B. en W. heeft de namen vastgesteld die door de Adviescommissie Naamgeving Openbare Ruimte zijn aangedragen. De meeste brugnamen werden in de volksmond al gebruikt, maar zijn niet eerder officieel vastgesteld. Voor de Turfhavenbrug heeft de Adviescommissie Naamgeving Openbare Ruimte de naam voorgedragen. Omdat dit een vrij nieuwe brug is, was hier nog geen naam voor. Bij de bruggen zijn naambordjes geplaatst. Het gaat om de volgende veertien bruggen:

1. Koepoortsbrug (verbinding Koepoortsplein met Draafsingel)
2. De Veliusbrug (verbinding Pakhuisstraat met Draafsingel)
3. Oosterpoortsbrug (tussen Oosterpoort en Draafsingel)
4. Waterpoortbrug (brug in de Noorderstraat)
5. Munnickenbrug (brug over het Munnickenveld, verbinding beide oevers Munnickenveld)
6. Kippebruggetje (brug over het Nieuwland, verbinding beide oevers Nieuwland)
7. Pakhuisbrug (brug over de Turfhaven, verbinding Pakhuisstraat met Muntstraat)
8. Turfhavenbrug (brug over de Turfhaven, verbinding Jeudje met G.J. Henninkstraat)
9. Kleine Oostbrug (verbinding van de Kleine Oost en de Grote Oost)
10. Appelbrug (brug over de Appelhaven, verbinding Appelhaven met Bierkade)
11. Engeltjesbrug (brug over de Appelhaven, verbinding Korenmarkt met Bierkade)
12. Hoge Brug (brug over de Appelhaven, verbinding Oude Doelenkade met Veermanskade)
13. Ottobrug (verbinding Slapershaven met Baadland)
14. Oostereilandbrug (verbinding Hoofd met Oostereiland)


web analytics