Frans J.P.M. Kwaad
Zie ook:
- Het
ontstaan van West-Friesland (geologie, prehistorie, ontginning,
bewoningsgeschiedenis)
- De
veenbedekking van West-Friesland
- Ontstaan
en
vroegste
geschiedenis
van
Hoorn
- De
waterstaatsgeschiedenis van Hoorn
- Het Witte Badhuis
in Hoorn
In Hoorn hebben veel waterlopen bestaan.
De meeste ervan zijn gedempt of overkluisd. Een aantal ervan bestaat
nog.
Op de onderstaande hedendaagse plattegrond van Hoorn zijn alle
stadswateren
die ooit hebben bestaan, ingetekend in blauw. In bruin is de Westfriese
Zeedijk (Kleine Oost, Grote Oost, West) weergegeven, en in groen een
13e
eeuwse landweg (Kleine en Grote Noord). Op het ontmoetingspunt van de
landweg,
de dijk en de Tocht (Gouw) is in het begin van de 13e eeuw Hoorn
ontstaan.
Dat was ter plaatse van de Rode Steen. Daar mondde de Tocht uit in de
Zuiderzee
via een sluis in de zeedijk. De Westfriese Zeedijk liep oorspronkelijk
rechtdoor van het West naar Schardam. De huidige Westerdijk is een zgn.
inlaagdijk die dateert uit 1380-1390. Tot 1432 wordt de oude dijk naar
Schardam nog vermeld, daarna niet meer. In 1580 zijn een aantal
stadswateren
gemeen gemaakt met het zeewater om ze te kunnen doorspoelen met
zeewater.
Actueel
Onlangs (20 januari 2015) is
in het Glop in Hoorn door instorting van de bestrating een ondergrondse
gang
aan het licht gekomen. Deze
gang
betreft
een
overkluisde watergang
(riool) tussen het Glop en de Kerkstraat/Kerkplein. Hij staat op het
kaartje van Wiersma hierboven (hij loopt ten zuiden van de Kerksteeg en
parallel daaraan). De situatie ter plaatse wordt
beschreven door C. Boschma-Aarnoudste in haar boek 'Het Sint Jans
Gasthuis in Hoorn' uit 1998 (pp.
36-37). De betreffende
watergang (riool) bestond
al
in
de
15e eeuw.
Toen stond ter plaatse een woonhuis. Thans staat er de Boterhal (het
voormalige Sint Jans Gasthuis uit 1563). Zie ook De geschiedenis van de
Hoornse riolen vlg. P. van Akerlaken .
Waterlopen in Hoorn
In Hoorn hebben veel waterlopen bestaan. De
meeste
ervan zijn gedempt of overkluisd. Een aantal ervan bestaat nog.
Wanneer zijn ze gegraven en wanneer gedempt of
overkluisd?
- Achterom, Achterburgwal (bestond al in
de 13e eeuw?; overkluisd in 1654)
- Appelhaven (gegraven in 1420; oostelijk
deel gedempt tussen 1869 en ca. 1875, westelijk deel open)
- Baanstraat (gegraven in 1508; gedempt
tussen 1615 en 1630)
- Breed, Smerighorn (bestond al in de 13e
eeuw?; gedeelte tussen het Nieuwe Noord en het Grote Noord overkluisd
in
1665, gedeelte tussen Grote Noord en Westerpoort gedempt in 1741)
- Gerritsland (gegraven in 14e eeuw?;
overkluisd
in 1619)
- Gouw (bestond al in de 13e eeuw;
overkluisd
in 1584)
- Grote Havensteeg (het verbindende water
tussen de sluis nabij de Rode Steen en de Nieuwendam heeft vermoedelijk
iets ten oosten van de Grote Havensteeg gelegen; het is waarschijnlijk
in 1420 gedempt, tegelijk met de demping van de Kerkstraat)
- Kerkstraat (bestond al in de 13e eeuw;
gedempt in 1420)
- Kuil (bestond al in de 13e eeuw?;
overkluisd
in 1684; spui aan de Westerdijk vervallen en uiteindelijk gesloopt in
1752-1770)
- Munnickenveld (gegraven tussen 1560 en
1582; via overhaal uit ca. 1585 verbonden geweest met de Turfhaven;
open)
- Nieuwe Noord - Glop (gegraven voor 1560;
overkluisd in 1595, deel van gewelf ingestort en vernieuwd in 1760)
- Nieuwland (bestond al in de 13e eeuw;
open)
- Nieuwstraat (bestond al in de 13e eeuw;
overkluisd in 1561)
- Noorderstraat, water aan de binnenzijde
(stadskant) van - (gegraven voor 1560; gedempt tussen 1596 en 1615)
- Noorderveemarkt, Noorderplantsoen,
Spoorsingel
en Draafsingel tot aan de Veliusbrug (gegraven in 1510; westelijk deel
gedempt tussen 1869 en 1884; oostelijk deel open)
- Koepoortsbrug over de stadsgracht (gebouwd
in 1510)
- Veliusbrug over de stadsgracht (gebouwd
in 1910)
- Oosterpoortsgracht (gegraven in 1577;
tussen de Veliusbrug en de Oosterpoort; open)
- Peperstraat (gegraven in 14e eeuw?;
gedempt
in 1585)
- Ramen (gegraven voor 1560; overkluisd
in 1598)
- Rode Steen (de sluis nabij de Rode Steen
is in 1420 ontmanteld, gelijk met de demping van de Kerkstraat;
daardoor
is toen de verbinding van de Tocht-Gouw met het water langs de
Nieuwendam
verbroken)
- Scharloo, Varkensmarkt (gegraven in 1426;
gedempt tussen 1869 en 1890)
- Tekvaart naar Amsterdam (gegraven in 1660;
open)
- Trommelstraat (gegraven in 14e eeuw?;
overkluisd in 1593, deel van gewelf vernieuwd in 1772)
- Turfhaven, Hoge Bergen (gegraven in 1426,
westelijk deel gedempt omstreeks 1880; oostelijk deel open)
- Vollerswaal (gegraven in 1510; uitgediept
in 1579; deel open, verbinding met de stadsgracht Achter de Vest
afgedamd
omstreeks 1577)
- Vale Hen, Varkensmarkt (gegraven in 1426;
gedempt tussen 1890 en 1924)
- Veemarkt, Waaitje, Uytermeyen, Agter de
Vrouwenkerk (gegraven in 1426; gedempt in 1897)
- Watertje (gegraven in 1577; gedempt in
1980)
- Warmoestraat (gegraven in 14e eeuw?;
overkluisd
in 1593)
- Westerpoortsgracht (gegraven in 1508;
langs de Westersingel; open)
Opmerking over de Vollerswaal
De Vollerswaal is in 1510 gegraven als een
deel van de stadsgracht buiten de stadsomwalling van 1510. Na de aanleg
van de omwalling van 1577 is hij afgedamd, ongeveer ter plaatse van de
volière Achter de Vest. In 1579 is hij uitgediept en kreeg toen
de naam Vollerswaal. Vanaf 1580 was hij een van de stadswateren die
vanaf
die tijd werden doorgespoeld met zeewater. Het kan verwarring wekken,
dat
Velius in zijn Kroniek van Hoorn uit 1648 vermeldt, dat de Vollerswaal
in 1566 volledig is gedempt. Dat is echter een ander water geweest dan
de Vollerswaal die we nu nog kennen. Velius omschrijft het water dat
werd
gedempt als "een groot, diep water tussen de stadsvesten en de
achterste
huizen van de Begijnenkloosters aan de Gouw ". Velius schrijft voorts
dat
na de demping "deze plaats deels is gebruikt voor de bouw van de huizen
aan de Jodenstraat (Jeudje), die nog dikwijls de Vollerswaal genoemd
wordt,
en deels voor de nieuwe Turfhaven." Mogelijk is de "oude" Vollerswaal
een
deel van de stadsgracht geweest die hoorde bij de stadsomwalling van
1426.
Deze liep iets binnen de omwalling van 1510 toe op de Oude Oosterpoort
tussen het Grote en Kleine Oost. Het water werd Vollerswaal genoemd,
omdat
de "vollers" van de lakenweverijen in de stad daarin de lakens
uitwasten.
De naam is in 1579 overgegaan op de Vollerswaal die nu nog bestaat. De
huidige Vollerswaal staat ook bekend als Modderbakken, en wordt op
sommige
oude stadsplattegronden ook aangeduid als Slapershaven (o.a. bij Blaeu).
Zie: Velius, Theodorus, 1648 (hertaling
2007 door Jan Plekker en Rob Resoort), Kroniek van Hoorn.
Publicatiestichting
Bas Baltus, Bronnenreeks Hoorn, Deel 1.
Opmerking over de verbinding tussen de
Rode Steen en de Nieuwendam
Het water van de
Tocht-Gouw-Nieuwstraat-Kerkstraat
mondde in de 13e-14e eeuw via een sluis iets ten oosten van de Rode
Steen
uit in het buitendijkse water langs de Nieuwendam. In 1420 is de
Kerkstraat
overwelfd of gedempt en de sluis bij de Rode Steen ontmanteld. Waarom
heeft men dat gedaan? Een verklaring voor het dempen van
het deel van de Tocht
in de Kerkstraat zou kunnen zijn, dat de demping onderdeel was van
een plan om de afwatering van het betreffende deel van West-Friesland
op
de Zuiderzee buiten Hoorn om te doen plaatsvinden. Klik hier
voor meer info. In 1420 is
ook de verbinding met het water van de Nieuwendam verbroken. Dit
verbindende
water heeft vermoedelijk iets ten oosten van de Grote Havensteeg
gelegen.
Havens
- Appelhaven (gegraven in 1420; oostelijk
deel gedempt in 1759, westelijk deel open)
- Binnenhaven, vroeger Oude Haven genoemd
(gegraven in 1534; tussen de Oude Doelenkade en Baadland; open)
- Buitenhaven, vroeger Oosterhaven genoemd
(aangelegd in 1642; open)
- Buitenluiendijk en Vluchthaven, vroeger
Nieuwe Haven, Oude Nieuwe Haven en later Kielhaven genoemd, een deel
heette
de Rommelhaven (aangelegd in 1608; open)
- Grashaven, vroeger Westerhaven genoemd
(aangelegd in 1642; Oostereiland, Visserseiland en Lantaarndijkje (Hay)
aangelegd in 1657-1662; open)
- Hoofdtoren (gebouwd in 1532)
- Houten Hoofd (gebouwd in 1464, verlengd
met knik in 1608)
- Karperkuil (gegraven in 1577; open)
- Nieuwendam, Bierkade en Venidse, water
langs - (bestond al in de 13e eeuw?; open)
- Sluis (sas) bij de Hoofdtoren (gebouwd
in 1778)
Kazerne
aan de straat genaamd 'Het Waaitje' (op de Kadasterkaart 1811-1832
geschreven als 'Het Wijdje') aan het nog ongedempte water genaamd
'Achter de Vrouwekerk'
omstreeks 1875. Het water is gedempt
in 1897. Ter plaatse bevindt zich nu de Veemarkt. Met de Vrouwekerk
wordt bedoeld de Noorderkerk.
Hieronder een aantal foto's van de Turfhaven uit ca. 1870.
Demping
van
deel
van
de
Turfhaven
omstreeks
1880
Bron van de foto's: Westfries
Archief
+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++
Bericht 4-3-2009 in De
stad Hoorn
1. Koepoortsbrug (verbinding Koepoortsplein met Draafsingel)
2. De Veliusbrug (verbinding Pakhuisstraat met Draafsingel)
3. Oosterpoortsbrug (tussen Oosterpoort en Draafsingel)
4. Waterpoortbrug (brug in de Noorderstraat)
5. Munnickenbrug (brug over het Munnickenveld, verbinding beide
oevers Munnickenveld)
6. Kippebruggetje (brug over het Nieuwland, verbinding beide
oevers Nieuwland)
7. Pakhuisbrug (brug over de Turfhaven, verbinding Pakhuisstraat
met Muntstraat)
8. Turfhavenbrug (brug over de Turfhaven, verbinding Jeudje met
G.J. Henninkstraat)
9. Kleine Oostbrug (verbinding van de Kleine Oost en de Grote Oost)
10. Appelbrug (brug over de Appelhaven, verbinding Appelhaven met
Bierkade)
11. Engeltjesbrug (brug over de Appelhaven, verbinding Korenmarkt
met Bierkade)
12. Hoge Brug (brug over de Appelhaven, verbinding Oude Doelenkade
met Veermanskade)
13. Ottobrug (verbinding Slapershaven met Baadland)
14. Oostereilandbrug (verbinding Hoofd met Oostereiland)